Zeszyt licealisty do jezyka polskiego (Tom 1 - Antyk-Oswiecenie), eBooks txt
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Zeszyt licealisty do j�zyka polskiegoAntyk, �redniowiecze, Renesans, Barok, O�wiecenieOpracowa�:Adam Kowalskiklasa IWydawnictwo Greg Sp. C. Krak�w 1996AntykWprowadzenieU �r�de� kulturyStaro�ytna Grecja, jej dokonania kulturowe, historyczne i cywilizacyjnewp�yn�y na rozw�j ca�ej Europy. Wiele kolejnych epok literackich si�ga�opo dawno wypr�bowane wzory nazwane p�niej klasycznymi (�ac. classicus -wyuczony, wzorowy).Korzystano nie tylko z temat�w, motyw�w, topos�w, ale tak�e z utrwalonychju� gatunk�w literackich.Z dziej�w staro�ytnej GrecjiOkres najwi�kszej �wietno�ci prze�ywa�a antyczna Grecja za czas�w Peryk-lesa (466-428 p.n.e.). Za jego panowania, po walkach o hegemoni� mi�dzySpart� i innymi pa�stwami, nadszed� z�oty wiek kultury greckiej. Ateny sta-�y si� "sacrum" i centrum umys�owej aktywno�ci pa�stwa helle�skiego. Zaspraw� Peryklesa, kt�ry postanowi� odbudowa� Ateny po naje�dzie Pers�w, do-chodzi do przemian gospodarczych i burzliwego rozwoju nauki i kultury. Wtym w�a�nie okresie w Atenach dzia�aj� najg�o�niejsi rze�biarze, architek-ci, poeci, dramaturdzy, filozofowie i nauczyciele. W�wczas te� Herodot czy-ta na zgromadzeniach swoje "Dzieje".Ze wzgl�du na funkcjonowanie zgromadze� ludowych, w trakcie kt�rych do-chodzi�o do licznych wyst�pie�, przem�wie�, odczuwano potrzeb� kszta�ceniam�wc�w-orator�w. W zwi�zku z tym w szko�ach uczono trudnej sztuki oracji iretoryki, poszukiwania i obrony wysuni�tych argument�w.M�odzie� przygotowywana by�a do bronienia demokracji ate�skiej.Filozofia antycznaPocz�tkowo w staro�ytno�ci niezrozumia�e zjawiska w �wiecie t�umaczono�lep� wiar� w b�stwa, kt�re rz�dzi�y �wiatem i losem ludzi, tworz�c na tentemat legendy zwane mitami. Potem, oko�o VI wieku p.n.e. rozwin�a si� wantycznej Grecji filozofia (gr. philosophia - umi�owanie m�dro�ci).Pierwszym filozofem, astronomem, matematykiem by� Tales z Miletu (625-545p.n.e.), po nim za� dzia�a� Pitagoras (572-497 p.n.e.) - filozof i matema-tyk oraz Heraklit z Efazu, tw�rca stwierdzenia "panta rei" czyli: wszystkojest zmienne, wszystko p�ynie.W celu rozpowszechnienia swych teorii filozofowie zak�adali w�asne szko-�y. Stanowili jedyn�, najbardziej wykszta�con� warstw� spo�eczn�, zajmuj�c�si� naukami teoretycznymi. Nazywano ich m�drcami i wymagano od nich wyso-kich kwalifikacji.Filozofowie antyczni podzielili sw� nauk� na trzy dzia�y:- metafizyk� - nauk� o bycie,- logik� - nauk� o sposobach poznawania i dowodzenia,- etyk� - nauk� o warto�ciach.Spo�r�d wielu m�drc�w najwi�ksze uznanie zdobyli Platon, Arystoteles,Epikur z Samos i Zenon z Kition.Platon (427-347 p.n.e.) by� uczniem Sokratesa i tw�rc� teorii, kt�rauznawa�a dwa rodzaje byt�w: pierwszy - poznawalny przez zmys�y i drugi -poznawalny przez poj�cia. Platon stworzy� r�wnie� teori� duszy, oddzielaj�cj� wyra�nie od cia�a. Wed�ug niego dusza jest niematerialna, niez�o�ona,nie�miertelna, niezale�na i doskonalsza od cia�a, kt�re jest dla niej wi�-zieniem.Arystoteles (384-322 p.n.e.) by� uczniem Platona. Zajmowa� si� etyk�, lo-gik�, literatur�, metafizyk�, przyrod�. W szczeg�lny spos�b rozwa�a� prob-lem szcz�cia, kt�re mo�e wed�ug niego osi�gn�� jedynie ten, kto czyni dob-rze, kieruje si� prawo�ci� i �yje cnotliwie. Uwa�a� r�wnie�, �e podstawowecnoty to sprawiedliwo��, s�uszno�� i przyja��, kt�ra "nazywa si� r�wno�ci�,a ta ostatnia zdarza si� najcz�ciej pomi�dzy lud�mi dobrymi".Epikur z Samos (341-270 p.n.e.) uznany zosta� za tw�rc� epikureizmu. In-teresowa� si� on przede wszystkim kategori� szcz�cia, widz�c w nim najwy�-sze dobro cz�owieka. Szcz�cie osi�ga cz�owiek w�wczas, gdy nie cierpi, aledoznaje przyjemno�ci. To w�a�nie brak cierpienia jest odczuwany jako przy-jemno��. Samo zatem �ycie to rado��, i to rado�� wrodzona. Epikur stara�si� r�wnie� uwolni� ludzi od obawy przed �mierci�. Uwa�a�, �e dusza jestzniszczalna, a wiara w nie�miertelno�� to tylko z�udzenie: "Najwi�ksze z�o,�mier�, nie dotyka nas ani troch�, gdy� p�ki jeste�my, nie ma �mierci, aodk�d jest �mier�, nie ma nas".Zenon z Kition (336-269 p.n.e.) by� tw�rc� stoicyzmu. Szko�a Zenona z Ki-tion mie�ci�a si� w ate�skiej Bramie Malowanej - po grecku nazywanej "stoapoikile" - st�d termin stoicyzm. Najwa�niejszymi warto�ciami wed�ug stoik�wby�y �ad, harmonia, umiarkowanie, spok�j, opanowanie i rozum. Nale�y wi�c�y� w zgodzie z natur� i prawami wszech�wiata, nie ulegaj�c nami�tno�ciom,wybieraj�c zawsze cnot� i dobro, a nie rozkosz. S�ynne zdanie Zenona z Ki-tion brzmi: "Natura da�a nam jeden j�zyk, a dwoje uszu, aby�my s�uchali dwarazy wi�cej ni� m�wili".Sztuka antycznaStaro�ytno�� stworzy�a kanon pi�kna, proporcjonalnej sylwetki, dobrzezbudowanego ludzkiego cia�a. Do dzi� przetrwa�y stare greckie i etruskiewazy ozdabiane malowid�ami z postaciami bog�w i ludzi. Na przedmiotach co-dziennego u�ytku umieszczano malowid�a ukazuj�ce sceny z mitologii, z co-dziennego �ycia staro�ytnych Grek�w i postaci olimpijczyk�w. Podobn� tema-tyk� podejmowa�a grecka rze�ba, kt�ra narodzi�a si� oko�o VII w. p.n.e. Po-cz�tkowo na wyci�te z drewnianego kloca figury nak�adano ubrania, aby okre-�li� dok�adnie posta�. W miar� doskonalenia sztuki rze�biarskiej postaciwykonywano z coraz wi�ksz� dok�adno�ci� anatomiczn�. Kolejnym krokiem by�onaturalistyczne oddawanie ruch�w i dostrzeganie natury cz�owieka, aby w ko-�cu doj�� do oddawania mimiki w rze�bie. Najpierw rze�biono postaci Kuros�w- zwyci�zc�w w igrzyskach, sprawiaj�cych wra�enie si�y i dynamizmu, potemmitologicznych bog�w, wreszcie sceny z �ycia codziennego.Do dzi� ludzko�� uznaje za najwi�kszych mistrz�w d�uta: Myrona - tw�rc�"Dyskobola", "Ateny", "Marsjasza", Fidiasza - autora "Zeusa", monumental-nych pos�g�w na Akropolu i Parteonie oraz Polikleta, kt�ry odkry� prawo, �eg�owa ma liczy� 1/6 wysoko�ci cia�a.�wi�tynia grecka by�a z regu�y budowl� kolumnow�. Kolumnada obiega�a�wi�tyni� wok� lub tylko zdobi�a wej�cie. Ludno�� obowi�zywa� zakaz wst�pudo �wi�tyni, wi�c b�stwa czci�a przez otwarte podwoje.Sztuka antyczna stworzy�a trzy porz�dki architektoniczne:- dorycki - �wi�tyni� budowano na tr�jstopniowym podwy�szeniu, belkowaniesk�ada�o si� z trzech element�w: architrawu, fryzu i gzymsu, na kt�rym spo-czywa� dach dwuspadowy, trzony kolumn by�y ��obkowane,- jo�ski - kolumna z�o�ona by�a z pier�cieni, wa�k�w, zag��bie�,- koryncki - kolumny zdobi�y li�cie akantu.Frontony �wi�ty� zdobi�y figuralne rze�by monumentalnych rozmiar�w.Najwi�kszy zabytek antycznej sztuki to Akropol, co znaczy "wywy�szonygr�d". Wiedzie na niego szeroki trakt schod�w. U wej�cia na wzg�rze stoj�Propyleje, portyk z�o�ony z kolumn doryckich. Znajdowa� si� tu r�wnie� bu-dynek pierwszego na �wiecie muzeum - Pinakoteka - w kt�rym zgromadzonozbi�r obraz�w. W g��bi wznosi si� Partenon, po�wi�cony Atenie jako boginim�dro�ci.W czasach Peryklesa u st�p Akropolu powsta� teatr Dionizosa.Powstanie literaturyLiteratura narodzi�a si� z ustnej opowie�ci ludzi o zdarzeniach mitycz-nych i historycznych. Pocz�tkowo by�a to pie�� �piewana przy d�wi�kach ins-trumentu, s�awi�ca bohater�w i hymn wys�awiaj�cy jakie� b�stwo.Powstanie literatury sta�o si� mo�liwe dopiero wtedy, gdy Grecy przej�liza po�rednictwem Fenicjan pismo prasemickie oko�o VIII w. p.n.e. Powsta�yw�wczas najwi�ksze poematy epickie staro�ytno�ci, opisuj�ce wojn� troja�sk�- "Iliada" i "Odyseja" Homera. Kolejne etapy to doskonalenie si� liryki irozw�j dramatu.Pytania kontrolne1. Przedstaw najwa�niejsze wydarzenia historyczne w antycznej Grecji.2. Jakie kierunki filozoficzne ukszta�towa�a staro�ytna Grecja?3. Wymie� cechy sztuki antycznej.4. Co wiesz o pocz�tkach literatury?MitologiaInformacje wst�pneMit jest opowie�ci�, kt�ra przedstawia i organizuje wierzenia dawnej spo-�eczno�ci, nazywa r�wnie� zbiorowe emocje - l�k, rado��, podniecenie, atak�e pr�buje da� odpowied� na pytanie o pochodzenie �wiata i cz�owieka.Mity tworzy�y wi� spo�eczn�, okre�la�y to�samo�� danej grupy ludzi, przy-bli�a�y obyczaje i tradycje.Pe�ni�y funkcje poznawcze - umo�liwiaj�c interpretacj� zjawisk przyrody,�wiatopogl�dowe - b�d�c podstaw� wierze� religijnych, sakralne - ��cz�ckult b�stw i rytualne obrz�dy.Mity dzielimy na.a) teogoniczne - wyja�niaj�ce pochodzenie bog�w (gr. "theos" - B�g, "gig-nomai" - powstawa�),b) kosmogoniczne - m�wi�ce o pochodzeniu �wiata (gr. "kosmos" - �wiat),c) antropogeniczne - traktuj�ce o pochodzeniu cz�owieka (gr. "antropos" -cz�owiek),d) genealogiczne - ukazuj�ce historie ca�ych rod�w (gr. "genealogia" -rodow�d).G��wni bohaterowie mit�w to bogowie, demony, herosi, p�bogowie - zrodze-ni ze zwi�zku boga i cz�owieka.W opowie�ci mitycznej wa�n� rol� pe�ni� metafory, alegorie i symbole,gdy� mit nie wyra�a tre�ci wprost, ale cz�sto przekazuje j� poprzez danyobraz. Na przyk�ad up�yw czasu, zmienno�� p�r roku wyra�a mit o Demeter iKorze, wyrazem bezowocnego wysi�ku jest praca Syzyfa. Do j�zyka wsp�czes-nego wesz�y utrwalone zwroty j�zykowe: "stajnia Augiasza", "pi�ta Achille-sa", czy "ni� Ariadny".Zbi�r mit�w greckich zaczyna si� od opisu narodzin �wiata, kt�ry powstajewraz z bogami. Liczne pokolenia cyklop�w i tytan�w poprzedzaj� pokolenialudzi. W greckich mitach ka�de zjawisko przyrody ma swego boga i st�d swoje�r�d�o bierze politeizm czyli wielob�stwo (gr. "polys" - liczny)."Dedal i Ikar"Tre�� utworuNa Krecie panowa� kr�l Minos. By� to cz�owiek bardzo rozumny i m�dry. Je-go �on� by�a Pazyfae, kt�ra ze zwi�zku z Zeusem ukrytym pod postaci� bykaurodzi�a Minotaura, pot... [ Pobierz całość w formacie PDF ]