Zabieglik Stefan - Zarys historii Szkocji 1, KSIĄŻKI-ebooki, HISTORIA, ZARYS HISTORII SZKOCJI
[ Pobierz całość w formacie PDF ]ROZDZIAŁ I
DZI EJ E S ZK O CJ I DO REF O RM ACJ I
1. Szkocja w okresie starożytności i wczesnego
średniowiecza
Badania archeologiczne prowadzone w Szkocji dostarczają różnorodnych
informacji na temat prehistorii tego kraju. Pierwsze istoty ludzkie pojawi-
ły się na tych terenach prawdopodobnie już pod koniec epoki lodowcowej.
W epoce brązu osiedliły się bliżej nieznane ludy iberyjskie. Istnieją hipote-
zy, że już wcześniej tereny te zamieszkiwały społeczności mówiące języ-
kiem nie należącym do grupy języków indoeuropejskich. Pozostały po nich
jedynie stojące kamienie, pojedyńcze lub tworzące kręgi. Kilka wieków
przed naszą erą przybyły plemiona celtyckie lub - jak określają je niektórzy
autorzy - celtycko-iberyjskie
1
.
Najważniejsze zabytki obejmują twory z kamieni: stojące kamienie, for-
tyfikacje (
brochs
), domy, a także kamienne mogiły (
cairns
). Wiele z nich
znajduje się na Hebrydach, Orkadach i Szetlandach, czyli wyspach położo-
nych na zachód oraz na północ od ląd
u.
Interesujące, że najstarsze zacho-
wane domostwa - nie tylko w Szko-
cji, ale w całej Brytanii - odkryto
na zachodnim wybrzeżu najwięk-
szej z wysp archipelagu Orkady.
W połowie ubiegłego stulecia wiel-
ki sztorm wyrwał pokaźną część
brzegu Zatoki Skail, odsłaniając po-
zostałości neolitycznej osady Skara
Brae, której wiek oszacowano na
3200 lat p.n.e. Prace wykopaliskowe prowadzone w 1927 r. odkryły
siedem kamiennych domostw; niewykluczone, że były jeszcze inne, ale
pochłonęło je morze. Ich wspaniale zachowane wnętrza zawierają ka-
mienne łoża i szafy (na Orkadach prawie nie ma drzew). Uczeni przypusz-
czają, że mieszkańcy Skara Brae zajmowali się uprawą roli, polowali oraz
łowili ryby. Znaleziono kamienne naczynia, kościane szpilki, koraliki
naszyjnika, rzeźbione kamienne kulki, a także pojemniczki z czerwoną
ochrą.
Wnętrze jednego z domostw w Skara Brae
H i s t o r i a S z k o c j i
Historię Szkocji przyjęło się rozpo-
czynać od czasów rzymskich, bowiem
z tego okresu pochodzą pierwsze źródła
pisane dotyczące północnych rejonów
Wielkiej Brytanii
2
. Najbardziej znaną
relację przedstawił Korneliusz Tacyt
(ok. 55-120) w
Żywocie Juliusza Agry-
koli
z 98 r.
3
Namiestnik prowincji Brytanii Juliusz
Agrykola
4
postanowił podbić północne
tereny wyspy, zwane przez Rzymian Kaledonią. Wczesnym latem 83 r. roz-
począł marsz na kierunku Stirling-Perth-Aberdeen, wspierany przez flotę
towarzyszącą legionom wzdłuż wschodniego wybrzeża. Pod koniec lata do-
tarł w okolice dzisiejszego Aberdeen, gdzie napotkał silne zgrupowanie wo-
jowników połączonych plemion kaledońskich. Byli oni uzbrojeni w żelazne
miecze i wykorzystywali w walce rydwany.
Agrykola odniósł zwycięstwo w wielkiej bitwie na stokach góry Mons
Graupius. Jego zięć Tacyt przekazał opis tej bitwy w
Żywocie Juliusza
Agrykoli
. Czytamy tam, że nieprzyjaciele („Brytańczycy”) mieli przewagę
liczebną. Byli uzbrojeni w małe tarcze i ogromne miecze. Tacyt wymienia
jednego z ich wodzów, o imieniu
Calgacus
(celt. Człowiek miecza), a także
przytacza jego mowę do kaledońskich wojowników przed bitwą. Znalazły
się w niej słynne słowa oceniające zachowanie zwycięskich Rzymian:
„Grabić, mordować, porywać, nazywają fałszywym mianem «panowania»,
a skoro pustynię uczynią - «pokojem»”. Według Tacyta, w bitwie poległo
ok. 9 tys. Brytańczyków, podczas gdy straty po stronie rzymskiej wyniosły
360 zabitych
5
. W 1572 r. szkocki historyk He ctor Boece błędnie podał
nazwę miejsca bitwy jako „Mons Grampius” i błąd ten upowszechnił się.
Taka jest geneza nazwy gór
Grampian
, jak również - do niedawna jeszcze
- regionu w północno-wschodniej Szkocji.
Po bitwie Agrykola polecił flocie opłynąć, przez Zatokę Pentlandzką, ca-
łe wybrzeże Szkocji. Wkrótce jednak został odwołany przez cesarza Domi-
cjana do Rzymu i musiał zrezygnować z dalszej ekspansji. Jego plany pod-
boju całej wyspy nie zostały podjęte i te trudnodostępne tereny - obfitują-
ce w lasy, góry, wrzosowiska i bagna - pozostały poza zasięgiem władzy
rzymskiej. Rzymianie zapuszczali się od czasu do czasu na północ, ale re-
jony te nigdy nie znalazły się pod ich stałą okupacją. Legiony wycofywa-
ły się, a tubylcy powracali na dawne tereny. Wojownicy kaledońscy doko-
nywali także wypadów na południe, zagrażając północnym granicom zro-
manizowanej Brytanii.
Dun Carloway Broch
na wyspie Lewis
10
D z i e j e S z k o c j i d o R e f o r m a c j i
11
Cesarz Hadrian, który panował w latach 117-138, odwiedził tę prowincję
w ramach wielkiego przedsięwzięcia, jakim był pomiar i wytyczenie granic
Imperium Rzymskiego. Wtedy też postanowiono odgrodzić zromanizowa-
ną część wyspy od dokuczliwych sąsiadów z północy. W latach 122-126
między Zatoką Solway i ujściem Tyne wzniesiony został Wał Hadriana,
stanowiący najdalej na północ wysuniętą granicę Imperium. Jego długość
wynosiła 117 km, a składały się nań potężny mur o wysokości ponad 6 m
i grubości ok. 3 m, wał ziemny i głębokie rowy biegnące równolegle do
muru z obu stron. Od strony południowej zbudowano bitą drogę. Co milę
znajdowały się baszty dla załogi, a między nimi wieże obserwacyjne. Ob-
sada wału liczyła 10-15 tys. ludzi.
Za panowania Antoninusa Piusa, w latach 138-161, granice Brytanii zo-
stały przesunięte na północ, obejmując południową część Kaledonii. Między
zatokami Clyde i Forth, na miejscu linii fortyfikacji wzniesionych przez
Agrykolę, Rzymianie pod wodzą Lolliusa Urbicusa zbudowali w latach
142-43 nowe umocnienia, zwane Wałem Antonina. Utworzony z darni na
podstawie kamienia piaskowego, miał długość ok. 60 km i przebiegał wzdłuż
linii łączącej dzisiejsze Glasgow i Edynburg. Nie posiadał wież ani baszt,
był też niższy od Wału Hadriana. Jego flanki zostały jednak wzmocnione
siecią fortów. Resztki tego wału można oglądać jeszcze dziś w okolicy Falkirk.
W drugiej połowie II wieku nastąpiły ataki plemion z północy. Zniszczyły
one wiele umocnień i fortów, wdzierając się daleko w głąb Brytanii. Za ce-
sarza Kommodusa, który panował w latach 180-193, Rzymianie opuścili
Wał Antonina, wycofując się na Wał Hadriana. Sytuacja została przez nich
opanowana dopiero za cesarza Septymiusza Sewerusa, który w roku 208
przybył do Brytanii i osobiście dowodził legionami wypierającymi najeź-
dźców. Jego śmierć przerwała jednak zakrojoną na szeroką skalę kampa-
nię. Rzymianie dotarli już w okolice Aberdeen, ale tym razem plemiona
Zachowane fragmenty Wału Hadriana
12
H i s t o r i a S z k o c j i
kaledońskie unikały otwartej bitwy. Syn i następca Sewerusa, Karakalla,
wycofał wszystkie rzymskie garnizony poza linie Wału Hadriana. Rzymia-
nie zmienili też dotychczasową strategię. Odtąd ograniczali się do wspie-
rania miejscowych Brytów, którzy przejęli ciężar obrony północnej granicy.
W okresie rozkładu cesarstwa zachodniego zromanizowana Brytania sta-
ła się celem systematycznych najazdów plemion celtyckich z północy wys-
py i z Irlandii. Dysponowały one liczną i silną flotą. Największe zagroże-
nie nastąpiło w 367 r., kiedy doszło do jednoczesnego ataku sił irlandzkich
z zachodu, kaledońskich z północy i saskich ze wschodu. Historyk rzymski
Ammianus Marcelinus (330-400) określił te wydarzenia jako
conspiratio
barbarica
6
. Od 383 r. zaprzestano naprawy Wału Hadriana, a w 401 r. zo-
stał on pozbawiony załogi. Sześć lat później opuścił Brytanię ostatni jej za-
rządca Konstantyn, który wycofał część oddziałów do Galii. W 410 r. uka-
zał się reskrypt cesarza Honoriusza powiadamiający mieszkańców Brytanii,
że odtąd muszą liczyć jedynie na siebie samych. Datę tę można przyjąć za
symboliczny koniec rzymskiego panowania na wyspie.
Po wycofaniu się Rzymian, w latach czterdziestych V w. Brytanię naje-
chały germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów
7
, które wyparły Bry-
tów na zachód i północ w rejon określany dziś mianem Krawędzi Celtyckiej
(
Celtic Fringe
), obejmującej dzisiejszą Szkocję, Walię i Kornwalię. Na
terenie dawnej prowincji rzymskiej powstało wiele małych królestw, pozo-
stających ze sobą w stanie częstych konfliktów. Społeczności te stanowiły
zazwyczaj wspólnoty plemienne zorganizowane głównie dla celów militar-
nych, a ich "królowie" pełnili w pierwszym rzędzie funkcje wodzów. Na
przełomie V i VI w. w rejonie późniejszego hrabstwa Argyll powstało nowe
królestwo założone przez przybyszów z Irlandii, którzy zajęli zachodnie
obszary Kaledonii, o czym będzie jeszcze mowa.
W VI w. tereny dzisiejszej Szkocji zamieszkiwały cztery główne grupy
etniczne: Piktowie, Szkoci, Brytowie i Anglowie. Trzy pierwsze były po-
chodzenia celtyckiego, ostatnie - germańskiego.
Piktowie stanowili najliczniejszy z wymienionych ludów. Mianem tym
obejmuje się zazwyczaj grupę plemion zajmujących od wieków tereny pół-
nocnej Szkocji i okolicznych wysp. Klaudiusz Ptolemeusz (II w.) w ks. II
swej
Geografii
podał nazwy kilkunastu plemion zamieszkujących północną
Brytanię. Obok Kaledonów, na liście tej znaleźli się m. in. Kornawiowie,
Damnonowie, Taezaliowie, Epidowie, Kreonowie, Gadini i Vacemagowie.
Historyk Cassius Dio (II-III w.) dzielił mieszkańców północnej Brytanii
na Kaledonów i Maetów. Nazwa Picti pojawia się po raz pierwszy w 297 r.,
jako przezwisko nadane wojownikom kaledońskim przez żołnierzy rzym-
skich
8
. Wysocy, rudowłosi Piktowie malowali bowiem przed bitwą swoje
D z i e j e S z k o c j i d o R e f o r m a c j i
13
ciała (łac.
pictus
- malowany). Nazwę o podobnym znaczeniu,
Cruithin
,
wobec nich, jak i pozostałych mieszkańców Brytanii, stosowali Irlandczycy.
Legendarny władca Piktów miał nosić imię Cruithne.
Plemiona Północnej Brytanii według Ptolemeusza
[ Pobierz całość w formacie PDF ]