Ziemianie na kresach 1863-1914, eBooks txt
[ Pobierz całość w formacie PDF ]Miros�aw UstrzyckiZiemianie na Kresach 1863-1914Publikacja dofinansowana przez Komitet bada� naukowych� Miros�aw Ustrzycki� Wydawnictwo ARCANA, 2006 'Opracowanie redakcyjne Zuzanna Dawidowicz Projekt ok�adki Konrad GlosZdj�cia pochodz� ze zbior�w � Biblioteki Jagiello�skiej oraz � Archiwum Pa�stwowego w KrakowieISBN 83-89243-43-1Wydanie pierwsze, Krak�w 2006Wydawnictwo ARCANAul. Dunajewskiego 633-133 Krak�wtel./fax (012) 422-84-48(012) 429-56-29 - dzia� handlowye-mail wydawnictwo@arcana.pl www.arcana.plDruk i oprawa: Drukarnia GS, ul. Zabtocie 43, Krak�wSpis tre�ciWst�p 7Rozdzia� IGranice ziemia�skiej wsp�lnoty 25Rozdzia� II�wiat rozrywek i do�wiadcze� kulturowych ziemianKres�w 60Rozdzia� IIINaczelne warto�ci �ycia ziemia�skiego na Kresach 107A) Dom i rodzina 111B) Religia 138C) Ziemia 154D) Ojczyzna i nar�d 168E) �ycie ziemia�skie jako idea� (kresowy ��ywot cz�owieka poczciwego") 205Rozdzia� IVRealizacja obowi�zk�w obywatelskich i patriotycznych 217Rozdzia� VZiemianie Kres�w wobec �ludu" (pomi�dzy swojsko�ci�a obco�ci�) 280Rozdzia� VIZiemianie Kres�w wobec Rosji i Rosjan 326Zako�czenie 375Bibliografia 385Indeks os�b 399Wst�pAutor ksi��ki, kt�r� �askawy Czytelnik zechcia� wzi�� do r�ki, postawi� sobie za zadanie sportretowanie spo�eczno�ci ziemia�skiej, stanowi�cej cz�stk� ludno�ci polskiej na Kresach. Cho� procentowo nieliczna, grupa ta w istotniej mierze formowa�a posta� tamtejszej polsko�ci oraz ukszta�towa�a dzisiejsze nasze wyobra�enie o niej. Wsp�czesna nam polska �wiadomo�� historyczna mitologizuje i uwznio�la ziemie zabu�a�skie, z drugiej jednak strony pozostaj� one obszarem,0 kt�rym powszechna wiedza jest bardzo p�ytka, a i badania naukowe ich dotycz�ce dopiero si� rozwijaj�. Kraina ta, przestrze� kluczowa dla kultury pozbawionego niepodleg�o�ci narodu - zw�aszcza w trzech pocz�tkowych dekadach XIX wieku - w dobie popowstaniowej uleg�a marginalizacji. Nie zmienia to faktu, i� dla znacz�cej liczby Polak�w by�a najbli�sz� ojczyzn�; wielu za� z nich poczyni�o starania, aby w pami�ci nast�pnych pokole� pozosta�a jako raj polsko�ci.�adne ze s��w sk�adaj�cych si� na tytu� pracy nie t�umaczy si� samo przez si�, st�d te� koniecznym jest ich rozszyfrowanie. Interesuj�cy mnie obszar to Kresy w znaczeniu nadawanym temu poj�ciu w XIX wieku, a wi�c przedrozbiorowe ziemie Rzeczypospolitej, kt�re znalaz�y si� na wsch�d od Kr�lestwa Polskiego. Inaczej ni� czyni si� to cz�sto dzisiaj, terminem tym nie obejmowano austriackiej Galicji Wschodniej (zachodniej Ukrainy) ze Lwowem. Kresy z drugiej po�owy XIX wieku to zatem terytorium nale��ce do Rosji1 zamkni�te w przybli�eniu w granicami sze�ciu guberni Kraju P�nocno-Zachodniego1 (odpowiadaj�cych historycznej Li-1 Gubernie: wile�ska, kowie�ska, grodzie�ska, mi�ska, mohy-lewska, witebska.Ziemianie polscy na Kresach w latach 1864-1914twie) i trzech guberni Kraju Po�udniowo-Zachodniego2 (odpowiadaj�cych Rusi/Ukrainie). Przez Polak�w okre�lane one by�y tak�e mianem ziem zabranych. Wszystkie te nazwy przewija� si� b�d� w obr�bie pracy. By� to obszar o powierzchni oko�o 470 tysi�cy kilometr�w kwadratowych.Przedmiotem mojego zainteresowania jest zatem wspomnianych dziewi�� guberni, cho� ich zasi�g nie pokrywa si� dok�adnie z obszarem obj�tym rozbiorami. W ich obr�bie znalaz� si� bowiem Kij�w, kt�ry odpad� od Rzeczypospolitej ju� w po�owie XVII wieku; poza ich granicami za� dawne Ksi�stwo Kurlandii i Semigalii. Rezygnuj� wreszcie z mo�liwego rozci�gni�cia poj�cia Kres�w tam, gdzie Polacy zamieszkiwali w wi�kszych skupiskach tu� za zakre�lonym powy�ej obszarem, a wi�c np. na Smole�szczyzn�. O takim formalistycz-nym uto�samieniu Kres�w z przestrzeni� zamkni�t� w administracyjnych granicach wy�ej wymienionych guberni decyduje wyr�nienie ich poprzez rosyjski system praw wyj�tkowych skierowanych przeciw polsko�ci i polskim elitom. Jak pokazuje to moja praca, mia� on olbrzymi wp�yw na kszta�towanie si� zachowa� i postaw interesuj�cej nas grupy, a nawet na zesp� ziemia�skich warto�ci. Czyni� przez to interesuj�ce nas ziemie obszarem pod wieloma wzgl�dami jednolitym.Trzeba te� zaznaczy�, i� opisuj� tutaj rzeczywisto��, za kt�r� stoi du�y �adunek emocjonalny nadawany jej zar�wno przez wielu ludzi XIX wieku, jak i przez osoby dziedzicz�ce uczucia wobec tej ziemi w nast�pnych epokach. Poniewa� za� tekst skupia si� na tym, co zawarte w ludzkich umys�ach i w �wiadomo�ci, decyduj� si� na konsekwentne u�ywanie wielkiej litery w s�owie: Kresy, co nie stanowi deklaracji ideologicznej ze strony autora, lecz raczej uk�on w stron� tradycji ujmowania tym s�owem pewnej rzeczywisto�ci wyobra�onej, a nie tylko miejsca na mapie3.Bohaterem zbiorowym pracy s� polscy ziemianie. Pr�by2 Gubernie: wo�y�ska (ze stolic� w �ytomierzu), podolska (Kamieniec Podolski), kijowska.3 Por te�.: R. Kiersnowski, Kresy przez ma�e i przez wielkie �K" -kryteria to�samo�ci, [w:] Kresy - poj�cie i rzeczywisto��. Zbi�r studi�w, pod red. K. Handke, Warszawa 1997, s. 110.Wst�pzdefiniowania poj�cia ziemia�stwa podejmowane by�y przez polskich historyk�w wielokrotnie. W tym miejscu warto odnotowa�, i� oscyluj� one wok� dwu kryteri�w ustalania przynale�no�ci do tej warstwy spo�ecznej. Pierwsze ma charakter formalny - okre�la mianem ziemianina osob� posiadaj�c� powy�ej 50 ha ziemi (wedle innych wersji ponad 100 ha) -odnosi si� zatem do warstwy posiadaj�cej. Drugie, kt�re okre�li� mo�na jako towarzysko-kulturowe, przyjmuje za kryterium styl �ycia i uznanie przynale�no�ci przez wsp�lnot� ziemia�sk� - odnosi si� do warstwy o specyficznym statusie spo�eczno-kulturalnym4. W ksi��ce tej, ze wzgl�du na jej tematyk�, przyjmuj� ten drugi spos�b rozumienia poj�cia �zie-mia�stwo". Nie skupiam si� bowiem na ekonomicznym aspekcie funkcjonowania maj�tk�w ziemskich, lecz na rzeczywisto�ci kulturowej, jak� tworzyli ludzie je zamieszkuj�cy. Regu�y zaliczania jednostek do ziemia�stwa maj� tu w konsekwencji tre�� historyczn� i s� regu�ami w�asnymi opisywanego �rodowiska. Dlatego te� szczeg�owo przedstawione zostan� dopiero w ramach Rozdzia�u I. W istocie ca�a prezentowana przeze mnie praca stanowi wielk� definicj� polskiego ziemia�stwa kresowego rozpisan� na kilka rozdzia��w tekstu.�Polsko��" interesuj�cej mnie grupy te� nie jest rzecz� oczywist�. Na pewno znajduje si� w opozycji do nap�ywowej �rosyjsko�ci". Jej dobr� definicj� by�oby uznanie, i� dotyczy4 Spo�r�d napotkanych przeze mnie definicji za najtrafniejsz� uwa�am t� zaproponowan� przez Wojciecha Roszkowskiego: �B�dzie to og� wi�kszych w�a�cicieli ziemskich pochodzenia szlacheckiego lub z rodzin nowych, kt�re przez ma��e�stwa i wsp�ycie towarzyskie zdo�a�y si� zasymilowa� z grup�, a tak�e w pewnej mierze dzier�awc�w pochodzenia szlacheckiego lub ziemian �wie�o wyw�aszczonych na skutek okoliczno�ci si�y wy�szej." W. Rosz-kowski, Gospodarcza rola wi�kszej prywatnej w�asno�ci ziemskiej w Polsce 1918-1939, Warszawa 1986, s. 11. Por�wnaj: Idem, Landowners in Po-land 1918-1939, New York 1991, s. 2-3, 7. W pracy tej autor proponuje u�ywanie poj�cia: �landed gentry" na okre�lenie tak wyodr�bnionego ziemia�stwa, natomiast poj�cia: �landowners" w sytuacji, gdy za kryterium przyjmowana jest w�asno��. Por. te�.: W. Molik, �ycie codzienne ziemia�stwa w Wielkopolsce w XIX i na pocz�tku XX wieku. Kultura materialna, Pozna� 1999, s. 16-17.Ziemianie polscy na Kresach w latach 1864-1914spadkobierc�w narodu politycznego dawnej Rzeczypospolitej5. Wobec niepolskich cz�sto korzeni rod�w kresowych nie chodzi tu o kryterium etniczne, pr�dzej o �wiadomo�ciowe -przyznawanie si� do polsko�ci, rozumianej zreszt� w spos�b r�noraki, niekoniecznie w kategoriach narodu nowoczesnego (j�zykowo-kulturowego), lecz raczej przywi�zania do wspomnianego dziedzictwa. Zn�w odes�a� tu trzeba Czytelnika do szczeg�owszych rozwa�a� na ten temat pomieszczonych w oddzielnym podrozdziale pracy (�Ojczyzna i nar�d"). Nie obejmuj� natomiast badaniami tych ziemian, bardzo zreszt� przed I wojn� �wiatow� nielicznych, kt�rzy zerwali zupe�nie zwi�zek z polsko�ci� i zadeklarowali si� jako przynale��cy do jednego z tworz�cych si� (w nowoczesnej formie) �narod�w kresowych". W obr�bie opisywanej przeze mnie grupy dominowa�o wyznanie katolickie, aczkolwiek sporo by�o protestant�w, trafiali si� te� prawos�awni i mahometanie.Liczebno�� prezentowanej spo�eczno�ci mo�e by� okre�lona jedynie w przybli�eniu. Na progu opisywanej epoki -po fali konfiskat, jakie mia�y miejsce w konsekwencji powstania styczniowego, pozosta�o na Kresach oko�o 15-16 tysi�cy polskich w�a�cicieli maj�tk�w ziemskich. Wraz z rodzinami stanowili zapewne zbiorowo�� niespe�na stutysi�czn�. Przed wojn� liczba posiadaczy spad�a do nieco powy�ej 8 tysi�cy, co mog�o dawa� oko�o 40 tysi�cy cz�onk�w rodzin ziemia�skich6. W tym czasie obszar dziewi�ciu guberni zamieszkiwa�o ju� 25 milion�w os�b, z czego Polacy reprezentuj�cy r�ne warstwy spo�eczne stanowili najwy�ej 10%.5 Takim poj�ciem pos�uguje si� tak�e - i to w odniesieniu do znacznie p�niejszego okresu - K... [ Pobierz całość w formacie PDF ]