Zeszyty Majdanka Tom XXIV Odszyfrowane radiotelegramy, Książki
[ Pobierz całość w formacie PDF ]ZESZYTY MAJDANKA
2008, t. XXIV
TOMASZ KRANZ, ROBERT KUWAŁEK, BEATA SIWEK-CIUPAK
Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi
obozu koncentracyjnego na Majdanku
(styczeń 1942 – styczeń 1943 r.)
Podczas II wojny światowej brytyjski wywiad wojskowy prowadził regularny de-
kryptaż niemieckich szyfrogramów przekazywanych drogą radiową. Możliwość
odczytywania zaszyfrowanych depesz radiowych kryptolodzy z ośrodka w Bletch-
ley Park zawdzięczali w znacznej mierze polskim matematykom, którzy złamali
kody niemieckiej maszyny szyfrującej Enigmy, oraz wywiadowi polskiemu, który
w 1939 r. przekazał aliantom jej duplikat. Brytyjczycy przechwycili i odszyfrowali
wiele tajnych wiadomości przesyłanych przez formacje wojskowe i policyjne
III Rzeszy. W ten sposób poznali także treść radiotelegramów instytucji nadzo-
rowanych bezpośrednio przez Heinricha Himmlera, w tym m.in. niemieckich
władz policyjnych w Generalnym Gubernatorstwie1.
Mimo że przechwycone przez brytyjski ośrodek kryptologiczny komunikaty
zawierają bardzo cenne informacje nie tylko na temat przebiegu działań wojen-
nych, ale również działalności różnego szczebla placówek SS i policji, zaczęto je
odtajniać dopiero w 1997 r. Obecnie są one przechowywane w National Archives
w Kew (dawnym Public Record O ce)2.
Wśród rozszyfrowanych radiotelegramów znajduje się także tajna korespon-
dencja administracji obozów koncentracyjnych z ich centralą –
Inspektoratem
Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu (
Inspektion der Konzentrationslager
– IKL). Najważniejszą jej część stanowi ponad 2 000 meldunków z dziennymi
stanami liczbowymi siedmiu obozów: Dachau, Mauthausen, Buchenwaldu, Flos-
senbürga, Auschwitz, Niederhagen i Majdanka oraz fragmentaryczne zapiski
1 S. Tyas,
Brytyjska Intelligence Service: odszyfrowane wiadomości radiowe z Generalnego
Gubernatorstwa
, [w:]
Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie
, pod red.
D. Libionki, Warszawa 2004, s. 261–266.
2 National Archives, Kew, HW 16.
201
Tomasz Kranz, Robert Kuwałek, Beata Siwek-Ciupak
dotyczące Stutthofu. Odkodowane meldunki zostały sporządzone na maszynie
do pisania (z wyjątkiem Stutthofu) i zestawione chronologicznie, oddzielnie
dla każdego obozu. Obejmują one okres od początku stycznia 1942 r. do końca
stycznia 1943 r. Nie wszystkie zapisy są kompletne, a najwięcej luk jest, nie-
stety, w stanach obozu koncentracyjnego w Lublinie. Nie wiadomo, czym były
spowodowane te opuszczenia, ale najprawdopodobniej nadane w tych dniach
radiotelegramy nie zostały przechwycone. Nie udało się też wyjaśnić, dlaczego
w omawianych aktach brakuje meldunków pozostałych, działających w tym
czasie obozów koncentracyjnych: Arbeitsdorfu, Sachsenhausen, Ravensbrück,
Neuengamme, Groß-Rosen i Natzweiler3.
Uzyskane z nasłuchu radiowego statystyki obozu koncentracyjnego w Lublinie
spisano na 17 arkuszach w formacie A 4, z tego 13 dotyczy obozu męskiego, a 4 obo-
zu kobiecego. Każdy arkusz zawiera stany z jednego miesiąca. Liczby pogrupowane
są w rubrykach, które nie mają nagłówków ani innych oznaczeń, ale porównanie
tych zestawień ze źródłami historycznymi innej proweniencji pozwala ustalić, czego
one dotyczą. Interpretację danych utrudniają niekiedy brakujące cyfry i pomyłki
spowodowane albo błędami nasłuchu, albo literówkami w maszynopisie. Najwięcej
meldunków brakuje w styczniu, kwietniu, maju i czerwcu. Niemal kompletne są
natomiast zapisy z ostatniego kwartału 1942 r. i stycznia 1943 r.
Od stycznia do połowy czerwca 1942 r. administracja Majdanka przekazy-
wała drogą radiową następujące dane: 1) Stan obozu rano; 2) Przybyło (
Zugang
);
3) Ubyło (
Abgang
); 4) Stan obozu wieczorem; 5) Liczba więźniów żydowskich;
6) Liczba więźniów polskich; 7) Kategoria nieznana; 8) Liczba jeńców sowieckich.
W połowie czerwca nastąpiła zmiana nadawania. Meldunki zawierały odtąd
następujące pozycje: 1) Stan obozu; 2) Przybyło; 3) Ubyło; 4) Liczba więźniów
niemieckich z Rzeczy (
reichsdeutsche Hä linge
); 5) Liczba więźniów żydowskich;
6) Liczba więźniów polskich; 7) Liczba jeńców sowieckich. W październiku
1942 r. powstał na Majdanku obóz koncentracyjny dla kobiet. Odnoszące się do
niego dane pogrupowane były początkowo w pięciu szpaltach: 1) Stan obozu;
2) Przybyło; 3) Ubyło; 4) Liczba więźniarek żydowskich; 5) Liczba więźniarek
polskich. W dniu 14 grudnia, po przybyciu z Buchenwaldu 13 niemieckich kapo,
doszła rubryka ze stanem więźniarek z Rzeszy (
reichsdeutsche Frauen
). Zamiesz-
czone w meldunkach obozu męskiego i kobiecego dane dotyczyły stanów i zmian
z poprzedniego dnia.
3 Zob. J.-E. Schulte,
London war informiert. KZ-Expansion und Judenverfolgung. Entschlüsselte
KZ-Stärkemeldungen vom Januar 1942 bis zum Januar 1943 in den britischen National Archives in
Kew
, [w:]
Hitlers Kommissare. Sondergewalten in der nationalsozialistischen Diktatur
. Hrsg. von
R. Hachtmann und W. Süß, Göttingen 2006, s. 210–215.
202
Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi Majdanka…
Do momentu zmiany sposobu przekazywania stanów dziennych w czerw-
cu 1942 r. więźniowie z Rzeszy nie byli oddzielnie wymieniani. Uwzględniano
ich zaś w stanach ogólnych. Zaznaczyć należy, że rubryka ta obejmowała nie
tylko Niemców, ale również osoby innej narodowości. W pierwszych miesią-
cach funkcjonowania Majdanka do stanu liczebnego tej grupy włączano m.in.
polskich i czeskich lekarzy-więźniów, a w późniejszym okresie także więźniów
politycznych i aspołecznych pochodzących z krajów zachodnioeuropejskich. Do
połowy czerwca 1942 r. w meldunkach dziennych podawano liczbę jeńców sowie-
ckich, ale nie doliczano jej do stanu obozu. Do końca stycznia 1943 r. w grupie
tej uwzględniani byli też sowieccy więźniowie cywilni, których miesiąc później
zaczęto wykazywać oddzielnie4.
W lutym 1943 r. obozy koncentracyjne zaprzestały przesyłania raportów
drogą radiową i krótko potem rozwiązano centralę radiotelegra czną w obozie
na Majdanku5. Odtąd stany obozu oraz inne komunikaty przekazywane były
dalekopisem. Sprawę tę regulowało zarządzenie IKL ze stycznia 1943 r., w którym
czytamy: „Pierwszego każdego miesiąca należy tutaj zgłaszać dalekopisem, po raz
pierwszy 1.2.1943 r., liczbę więźniów osadzonych, liczbę więźniów zwolnionych
i liczbę więźniów zmarłych (z podziałem na kategorie), wykazując stan na koniec
poprzedniego miesiąca”6.
Wraz z rozwojem funkcjonalnym Majdanka i osadzaniem w nim więźniów
rozmaitych kategorii i różnych narodowości zmianie ulegała także struktura
meldunków. Z ocalałych fragmentarycznie stanów dziennych obozu męskiego
wynika, że w lutym 1943 r. doszła, jak już wspomniano, rubryka z sowieckimi
robotnikami cywilnymi (
SU Ziv.-Arbeiter
), zaś spośród Polaków wydzielono
kategorię
B-verd
. (przypuszczalnie od
der Bandentätigkeit verdächtig
), do której
zaliczano osoby aresztowane w odwet za wspieranie oddziałów partyzanckich.
4 Na koniec stycznia 1943 r. wykazano 129 jeńców, a 15 lutego w raporcie obozowym odnotowano
60 jeńców (SU Kr.) oraz 59 więźniów cywilnych (SU Ziv.). Zob. Archiwum Państwowego Muzeum na
Majdanku (dalej APMM), Archiwum administracji obozu koncentracyjnego w Lublinie 1941–1944
(dalej KL Lublin), sygn. I c 2, vol. 2, Stany liczbowe więźniów obozu męskiego 1943.
5 Stację radiową (
Funkhaus
) urządzono w budynku murowanym, który znajdował się na terenie
ogrodów warzywnych, w północno-zachodniej części obozu. Jej kierownikiem był SS-Oberscharfüh-
rer Ludwig Pfe erlein, któremu podlegało początkowo czterech, a później pięciu funkcjonariuszy.
Centrala radiotelegra czna Majdanka nie tylko utrzymywała ruch radiowy z IKL, ale pośredniczyła
również w przekazywaniu rozkazów z Berlina do oddziałów SS na Wschodzie. Meldunki ze stanami
nadawała codziennie, z wyjątkiem niedziel, o godz. 8 rano, jako ostatnia ze wszystkich obozów.
Zob. Bundesarchiv Außenstelle Ludwigsburg (dalej BAL), Barch, B 162/407-AR-Z 297/60, Zeznanie
Ludwiga Pfe erleina, t. 26, k. 5342–5347.
6 Cyt. za: T. Kranz,
Zur Erfassung der Hä lingssterblichkeit im Konzentrationslager Lublin
,
Lublin 2007, s. 29–30.
203
Tomasz Kranz, Robert Kuwałek, Beata Siwek-Ciupak
Od kwietnia w meldunkach obozu męskiego wykazywano również Ukraińców,
natomiast w stanach obozu dla kobiet więźniarki sowieckie. 21 maja 1943 r.
zaczął funkcjonować lazaret dla sowieckich jeńców-inwalidów, których również
uwzględniano w meldunkach, a przez kilka miesięcy (do końca listopada 1943 r.)
doliczano nawet do ogólnego stanu obozu. W grudniu 1943 r. w meldunkach
obozu męskiego pojawiła się jeszcze kategoria „uwięzieni zapobiegawczo” (
Si-
cherungsverwahrte
– PSV lub SV), obejmująca więźniów kryminalnych, których
po odbyciu kary więzienia osadzano w obozach koncentracyjnych. Wysyłane
dalekopisem meldunki pozwalały śledzić na bieżąco zapełnienie i uktuację
w obozie, podawano w nich bowiem łączny stan więźniów w dniu poprzednim,
liczbę przybyłych i ubyłych tego dnia oraz liczebność obozu w dniu sporządzania
meldunku7.
Więcej szczegółowych informacji zawierały natomiast raporty obozowe
(
Schutzha lagerrapporte
) i sprawozdania okresowe wysyłane do władz cen-
tralnych: Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego (
Wirtscha s-
-Verwaltungshauptamt
– WVHA) i Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy
(
Reichssicherheitshauptamt
– RSHA). Stan
Reichsdeutschów
(RD) podawano
z rozbiciem na następujące kategorie: polityczni, recydywiści polityczni, dezerterzy
z Wehrmachtu (SAW), kryminalni (BV) i aspołeczni (ASO, AZR). Oddzielnie
ewidencjonowano też Polaków ujętych w charakterze zakładników, Czechów, ba-
daczy Pisma Świętego (
Bibelforscher
), uczestników ruchu oporu z Francji i krajów
Beneluksu aresztowanych na podstawie rozkazu Adolfa Hitlera z 10 lipca 1941 r.
w ramach akcji zwanej „Noc i mgła” („Nacht und Nebel” – NN), homoseksua-
listów i wreszcie osoby, które w czasie hiszpańskiej wojny domowej walczyły po
stronie sił republikańskich (
Rotspanier
)8.
Więźniów poszczególnych kategorii dzielono jeszcze na grupy narodowościo-
we. Procedurę tę opisał Jerzy Kwiatkowski, który przez kilka miesięcy pracował
w głównej kancelarii obozu: „Do stanu liczbowego z poprzedniego dnia dodaje
się nowo przybyłych, a potem odejmuje ubytek, przy czym zmarli, zwolnieni
7 APMM, Zbiór foto- i kserokopii dokumentów (dalej Fotokopie), sygn. XIX-595, Meldunki
o dziennych stanach liczbowych w obozie na Majdanku za okres od 1 kwietnia do 16 czerwca 1943 r.;
ibidem, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów przesłane przez komendan-
turę KL i FKL do WVHA Amtsgruppe D, 1–31.12.1943. Zob. także Z. Leszczyńska,
Stany liczbowe
więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku
, „Zeszyty Majdanka”, t. VII (1973), s. 5–34.
8 J. Marszałek,
Majdanek – obóz koncentracyjny w Lublinie
. Wyd. II, Warszawa 1987, s. 70–71;
T. Kranz,
Ewidencja zgonów i śmiertelność więźniów KL Lublin
, „Zeszyty Majdanka”, t. XXIII (2005),
s. 10–11. Na temat kategorii więźniarskich występujących w niemieckich obozach koncentracyjnych
zob. A. Eberle,
Hä lingskategorien und Kennzeichnungen
, [w:]
Der Ort des Terrors. Geschichte der
nationalsozialistischen Konzentrationslager
. Hrsg. von W. Benz und B. Distel, Bd. 1, München 2005,
s. 91–109.
204
Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi Majdanka…
i rozstrzelani (
exekutiert
) wymieniani są imiennie. Przy odchodzących trans-
portach dołącza się listę transportową jako alegat, a odejmuje zbiorowo, np.: 307
Sch (
Schutzhä linge
) – w tym 15 RD (
Reichsdeutsch
), 254 P (
Polaków
), 20 Fr
(
Francuzów
), 17 It (
Włochów
); dalej 18 BV (
Berufsverbrecher
) – w tym 15 RD i 3
Ts c h (
Czechów
); 104 J (
Żydów
) – w tym 4 RD i 100 P, itd. Ogólny stan więźniów
wykazywany w Stärkemeldung musi się zgadzać z liczbą więźniów stwierdzoną
przy apelu na poszczególnych polach.”9
Ścisłość statystyk obozowych ilustruje także jeden z raportów obozu w Bu-
chenwaldzie. Zawiera on następujące pozycje: 1. Stan w dniu; 2. Przybyło – w tym
a) nowo osadzeni, b) przeniesieni z innych obozów, c) schwytani; 3. Ubyło – w tym
a) zwolnienia, b) zgony naturalne, nienaturalne, egzekucje, c) przeniesienia do
innych obozów, d) zbiegli; 4. Stan w dniu. Wszystkie zmiany odnotowywano
w obrębie poszczególnych grup narodowościowych (ogółem wymienionych jest
26 narodowości i tzw. bezpaństwowcy) oraz w 13 kategoriach więźniarskich, do
których zaliczano również Żydów i Cyganów10.
Odszyfrowane meldunki radiowe ze stanami liczbowymi Majdanka mają
istotne znaczenie dla badań nad jego dziejami. Przypomnieć należy, że z kancelarii
tego obozu nie przetrwały niemal żadne dokumenty ze statystykami dziennymi
z 1942 r.11 Wartość poznawczą omawianego źródła zwiększa dodatkowo fakt, że
umożliwia ono –
mimo dużych luk – prześledzenie ewolucji zaludnienia obo-
zu, określenie w wielu przypadkach wielkości kierowanych tutaj transportów
oraz liczby zgonów wśród więźniów objętych ewidencją. Jego przydatność do
pogłębienia wiedzy o tych zagadnieniach potwierdziła analiza przeprowadzona
przez autorów niniejszego opracowania. Podane w meldunkach liczby zostały
zwery kowane w oparciu o dostępną bazę źródłową i ustalenia historiogra i.
Szczegółowe wyniki badań zamieszczono w przypisach tekstowych, którymi
opatrzono edytowany dokument.
Ogólnie rzecz biorąc, analiza wykazała, że liczby zawarte w radiotelegramach
są zgodne z dostępnymi źródłami i rezultatami najnowszych badań. Największą
9 J. Kwiatkowski,
485 dni na Majdanku
, Lublin 1966, s. 209.
10 APMM, Obce registratury, sygn. VI-28, Schutzha lager-Rapport des KL Buchenwald.
Stand am 30. XII 1944. Raport sporządzono na standardowym formularzu, który przypuszczalnie
stosowany był także w innych obozach. Do Buchenwaldu zachowało się stosunkowo dużo doku-
mentów zawierających informacje o liczebności więźniów. Zob. H. Stein,
Funktionswandel des
Konzentrationslagers Buchenwald im Spiegel der Lagerstatistiken
, [w:]
Die nationalsozialistischen
Konzentrationslager. Entwicklung und Struktur
. Hrsg. von U. Herbert, K. Orth und Ch. Dieckmann,
Göttingen 1998, Bd. I, s. 167–192.
11 Nieco informacji o liczebności więźniów w 1942 roku zawierają fragmentaryczne dane biura
przydziału pracy. Zob APMM, KL Lublin, sygn. I c 6, vol. 1, 2, 3. Raporty dzienne o zatrudnieniu
więźniów.
205
[ Pobierz całość w formacie PDF ]